Το μυστήριo της «Ίσις Αποκεκαλυμμένη»
Η Έλενα Πέτροβνα Μπλαβάτσκυ ήταν μια αδάμαστη μορφή των τελών του 19ου αιώνα: ερευνήτρια, μύστης, ονειροπόλα αλλά και σκληρή κριτικός των κατεστημένων. Το 1877 έφερε στον κόσμο το δίτομο έργο «Ίσις Αποκεκαλυμμένη». Το βιβλίο αυτοπαρουσιάζεται ως κύρια κλείδα για τα μυστήρια της αρχαίας και της σύγχρονης επιστήμης και θεολογίας. Οι δύο τόμοι δεν υπόσχονται να σηκώσουν ολοκληρωτικά το πέπλο της αιγύπτιας θεάς· προσφέρουν όμως ένα από τα επτά κλειδιά που, σύμφωνα με την ίδια, ανοίγουν τις πύλες της φύσης και του ανθρώπου. Ο πρώτος τόμος (με τον πικρό τίτλο «Η αλάθητη επιστήμη») στήνει στο εδώλιο την υλιστική επιστήμη, ενώ ο δεύτερος («Η αλάθητη θρησκεία») εξετάζει πώς οι θρησκείες διαστρέφουν τις εσωτερικές τους διδασκαλίες.
Ιστορικό πλαίσιο και γέννηση του έργου
Το έργο δεν γράφτηκε σε ένα κενό. Η Μπλαβάτσκυ, έχοντας περιπλανηθεί στην Αίγυπτο, στην Ινδία και στον Καύκασο, βρέθηκε το 1873 στις ΗΠΑ, την εποχή όπου ο πνευματισμός και οι σεάνς ήταν μόδα. Μαζί με τον συνταγματάρχη Χ.Σ. Όλκοτ ίδρυσε τη Θεοσοφική Εταιρεία. Στο προοίμιο του βιβλίου δηλώνει ότι το έργο είναι καρπός στενής σχέσης με ανατολίτες σοφούς και ότι είναι αφιερωμένο σε όσους έχουν το θάρρος να υπερασπιστούν την αλήθεια ακόμη κι όταν αυτή έρχεται σε σύγκρουση με τις προκαταλήψεις τους. Η συγγραφέας δεν δείχνει καμιά μακαριότητα απέναντι στο σφάλμα· απαιτεί αποκατάσταση της αδικημένης ιστορίας και αναγνώριση του πλούτου της αρχαίας σοφίας.
Η θέση της απέναντι στη μαγεία είναι απομυθοποιητική και ταυτόχρονα ριζοσπαστική: δεν πιστεύει σε θαύματα ούτε σε μαγείες που υπερβαίνουν τη δύναμη του ανθρώπινου νου. Για εκείνη, η ανάπτυξη νέων αισθητηρίων και η στενότερη σχέση με τη φύση είναι φυσικό αποτέλεσμα της εξέλιξης. Ο άνθρωπος, γράφει, έχει την ικανότητα να αναπτύσσει νέες αντιληπτικές δεξιότητες· εάν η συνείδηση κάποτε αναδύθηκε μέσα από την ύλη, τότε μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι πιο διεισδυτικό που θα συλλάβει πραγματικότητες πέρα από τις κοινές.
Η συγγραφέας χρησιμοποιεί μια ποιητική αλλά μεθοδολογική παρομοίωση: ένα σταγονίδιο νερό αποδεικνύει την ύπαρξη ωκεανού – το ίδιο και οι θαυμαστές δυνατότητες του ανθρώπου αποδεικνύουν την ύπαρξη μιας παγκόσμιας ψυχής. Η εμπειρία της δίδαξε ότι, συνδυάζοντας επιστήμη και θρησκεία, μπορεί κανείς να αποδείξει την ύπαρξη του Θεού και την αθανασία του πνεύματος «σαν γεωμετρικό πρόβλημα». Έτσι αναδεικνύεται μια κεντρική θέση του έργου: ο άνθρωπος είναι συγγενής με την απόλυτη αρχή και, μέσα από αυτή τη συγγένεια, έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει την θεότητα μέσα του.
Δεν είναι τυχαίο που γύρω από τη συγγραφή της «Ίσιδος» πλέκεται θρύλος. Ο Όλκοτ περιγράφει πως το χειρόγραφο παρουσίαζε μεγάλες διακυμάνσεις στο ύφος και την καλλιγραφία και υποστηρίζει ότι διάφοροι «Διδάσκαλοι της Σοφίας» συνέβαλαν στην εκπόνησή του. Μερικά κεφάλαια, λέει, γράφτηκαν ενώ η συγγραφέας κοιμόταν και παραδόθηκαν έτοιμα για το τυπογραφείο. Για όσους βλέπουν με σκεπτικισμό τέτοιες αναφορές, η Μπλαβάτσκυ απαντά πως δεν διεκδικεί αυθεντία· το έργο της είναι πλέγμα παραπομπών, επιχειρημάτων και αποδείξεων που παραδίδεται στην κρίση του κοινού.
Ο πρώτος τόμος: Η «αλάθητη» επιστήμη και οι άγνωστες δυνάμεις της φύσης
Ο πρώτος τόμος επιχειρεί μια μετωπική επίθεση στην «αλαθητότητα» της επιστήμης. Η Μπλαβάτσκυ κατηγορεί τους υλιστές επιστήμονες ότι αγνοούν τις ορατές και αόρατες δυνάμεις της φύσης. Κατά την ίδια, οι ίδιοι παραδέχονται τα κενά τους όταν μιλούν για «χαμένους κρίκους» και αδυναμία κατανόησης των αιτιωδών νόμων. Αν δεν στρέψουν το βλέμμα τους στις αρχαίες ανατολικές διδασκαλίες για να μάθουν το αλφάβητο της αληθινής επιστήμης, θα παραμένουν προσκολλημένοι σε υποθέσεις.
Ο τόμος χωρίζεται σε δεκαπέντε κεφάλαια που, αν και γραμμένα με απόλυτο τόνο, προσφέρουν πλούσιο υλικό. Ενδεικτικά:
- «Παλιά πράγματα με νέα ονόματα»: παρουσιάζει την Οριεντάλ Κάμπαλα και τις αρχαίες κρυπτικές επιστήμες. Υποστηρίζει ότι οι κύκλοι της εξέλιξης ακολουθούν περιοδικές φάσεις και επιτίθεται στις μεταφράσεις των εβραϊκών ιερών βιβλίων. Η μαγεία παρουσιάζεται ως θεία επιστήμη.
- «Φαινόμενα και δυνάμεις»: στηλιτεύει τη δουλικότητα της κοινωνίας απέναντι στην «επίσημη» επιστήμη και καταγράφει ψυχικά φαινόμενα, χαμένες τέχνες και τη δύναμη της ανθρώπινης θέλησης.
- «Οι τυφλοί οδηγούν τους τυφλούς»: κριτικάρει τον αγνωστικισμό και τον θετικισμό, υποστηρίζοντας ότι το αντικειμενικό σύμπαν αναβλύζει από το υποκειμενικό.
- «Οι θεωρίες περί ψυχικών φαινομένων»: εξετάζει τις θεωρίες ευρωπαίων επιστημόνων για τον πνευματισμό και τις «μεταφυσικές» ικανότητες των ανθρώπων και τις αντιπαραβάλλει με όσα η ίδια είδε σε φακίρηδες, μάγους και θεραπευτές.
- «Ο αιθέρας ή το άστρινο φως»: εισάγει την ιδέα ότι υπάρχει μια πρωταρχική ουσία – το «αστρικό φως» – από την οποία όλα πηγάζουν. Κατά την ίδια, τα θαύματα δεν είναι παραβιάσεις νόμων, και η εξέλιξη υπαινίσσεται τόσο πνευματικές όσο και φυσικές μεταβάσεις.
Άλλα κεφάλαια αναλύουν τα ψυχοφυσικά φαινόμενα και το έργο του Παράκελσου, τα στοιχεία και τα στοιχειακά πνεύματα, τις επιδράσεις των πλανητών, τις κυκλικές φάσεις της ανθρωπότητας και τη διάκριση του εσωτερικού από τον εξωτερικό άνθρωπο. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εξέλιξη: η Μπλαβάτσκυ θεωρεί ότι η εξέλιξη είναι διπλή, τόσο φυσική όσο και πνευματική, και ότι χωρίς αυτή τη διπλή θεώρηση οι θεωρίες των εξελικτικών μένουν ελλιπείς. Η προΰπαρξη του πνευματικού ανθρώπου σε ένα «αιθέριο σώμα» και οι κύκλοι του κάρμα θεωρούνται βασικά κλειδιά για να εξηγηθεί η ανισότητα των πολιτισμών.
Προς το τέλος του τόμου, παρουσιάζει μια σειρά θεμελιωδών προτάσεων που λειτουργούν ως μαθηματικά αξιώματα της εσωτερικής φιλοσοφίας:
- Δεν υπάρχουν θαύματα: όλα υπακούν σε αιώνιους νόμους.
- Η φύση είναι τριπλή: έχει ορατή και αόρατη όψη και υπέρτατο πνεύμα, ενώ ο άνθρωπος διαθέτει φυσικό σώμα, αστρικό σώμα και πνευματικό εαυτό. Η ένωση του με το αθάνατο πνεύμα τον καθιστά αθάνατο.
- Η μαγεία είναι επιστήμη: είναι η γνώση των αιώνιων αυτών αρχών και η εφαρμογή τους. Διακρίνεται η ενεργητική «αδεπτία», δηλαδή η συνειδητή κατάκτηση των φυσικών και ψυχικών δυνάμεων, από τον παθητικό «μεντιουμισμό».
- Κοινή ζωτική αρχή: μια ζωτική δύναμη διαπερνά όλα τα όντα και μπορεί να ελεγχθεί από την τελειοποιημένη ανθρώπινη θέληση.
Σε στυλ καρικατούρας θα έλεγε κανείς ότι η Μπλαβάτσκυ δίνει ένα «manual» μαγείας αλλά διαρκώς υπενθυμίζει: «μη το δοκιμάσετε αυτό στο σπίτι, τουλάχιστον χωρίς ηθική πυξίδα και φιλοσοφικό οδηγό».
Ο δεύτερος τόμος: Θρησκεία, παράδοση και μυστικά δόγματα
Με τον αιχμηρό υπότιτλο «Η αλάθητη θρησκεία», ο δεύτερος τόμος στρέφει τα πυρά του εναντίον των θρησκειών – κυρίως της χριστιανικής εκκλησίας – για την απομάκρυνσή τους από την αρχική σοφία. Ξεκινά με το κεφάλαιο «Η Εκκλησία: Πού βρίσκεται;», όπου παραθέτει στατιστικές, καταγράφει «θαύματα» των καθολικών και των πνευματιστών και συγκρίνει χριστιανικές με παγανιστικές πεποιθήσεις. Καταγγέλλει ότι πολλοί κληρικοί ασκούν μαγεία και ότι τα δόγματα της Τριάδας και της θείας ενσάρκωσης έχουν ινδουιστικές και αιγυπτιακές ρίζες.
Το επόμενο κεφάλαιο «Χριστιανικά εγκλήματα και εθνικές αρετές» εκθέτει τις μαγικές τελετουργίες της Κατερίνας των Μεδίκων, τα βασανιστήρια των μαγισσών και τα αυτο-ντα-φε παιδιών της Ιεράς Εξέτασης. Αντιπαραβάλλει την υποκρισία των ιεραποστόλων με τις αρετές των παγανιστών ιεροφαντών και παρουσιάζει ιστορίες φακίρηδων και γιόγκι ως παραδείγματα υψηλού ήθους.
Στο κεφάλαιο «Διαιρέσεις μεταξύ των πρώτων Χριστιανών» ο Απόστολος Πέτρος δεν θεωρείται ιδρυτής της Ρώμης, ενώ οι Ναζαρηνοί, οι Γνωστικοί και οι Οφιτιστές παρουσιάζονται ως αυθεντικοί φορείς εσωτερικής γνώσης. Οι διδασκαλίες τους – μετεμψύχωση, πνευματική γένεση, μυστικός Λόγος – συχνά συγκρίνονται με τις διδασκαλίες του Βούδα και του Πυθαγόρα.
Άλλες ενότητες διερευνούν τις κοσμογονίες της Ανατολής σε σχέση με τη Βίβλο, την Καμπάλα και τις διδασκαλίες του Βισνού. Στο κεφάλαιο «Πρώιμες αιρέσεις και μυστικές εταιρείες» εξετάζονται οι Ναζωραίοι, οι Οφιτες, οι Ντούρζοι και οι «Ερμητικοί Αδελφοί» της Αιγύπτου και συσχετίζονται οι Γνωστικοί της Μεσοποταμίας με τους Γνωστικούς της Ινδίας. Ακολουθεί μια ανελέητη κριτική των Ιησουιτών και της μασονίας, με την κατηγορία ότι έχασαν την εσωτερικότητά τους και επέτρεπαν εγκλήματα στα μέλη τους.
Κεντρικό θέμα του δεύτερου τόμου είναι ότι οι χριστιανικοί μύθοι έχουν παγανιστικές ρίζες. Η Μπλαβάτσκυ ισχυρίζεται ότι οι ιστορίες της Παρθένου, του Χριστού και του διαβόλου έχουν αντίστοιχα στους μύθους του Τυφώνα, του Κρίσνα και των βουδιστικών παραδόσεων. Στο κεφάλαιο «Μύθος του Διαβόλου» ταυτίζει τον Σατανά με τον αιγυπτιακό Τυφώνα και τον φιδολατρισμό και σημειώνει ότι στον Ινδουισμό ο διάβολος είναι αφηρημένη έννοια, όχι ανθρωπομορφική. Το βιβλίο κορυφώνεται με το «Συγκριτικά αποτελέσματα του Βουδισμού και του Χριστιανισμού», όπου εξετάζονται οι λόγοι που οι ιεραπόστολοι απέτυχαν να μετατρέψουν τους βουδιστές, ενώ η διδασκαλία της εξιλέωσης καταγγέλλεται ως παράλογη.
Όπως και στον πρώτο τόμο, στο τέλος παρουσιάζεται μια σειρά θεμελιωδών προτάσεων: όλα τα φαινόμενα υπακούν σε αδιάσπαστους νόμους (κάρμα), η φύση και ο άνθρωπος είναι τριμερείς, και η πνευματική μαγεία είναι επιστήμη και τέχνη ταυτόχρονα. Διαχωρίζεται ο ενεργός μάγος που ελέγχει τις δυνάμεις της φύσης από τον παθητικό μέντιουμ που γίνεται όργανο ξένων επιρροών. Η Μπλαβάτσκυ, ωστόσο, δεν προτρέπει επιστήμονες και θεολόγους να γίνουν μάγοι· επιθυμεί όμως να αναγνωρίσουν ότι υπήρχαν αληθινή επιστήμη, βαθιά θρησκεία και γνήσια φαινόμενα πριν από τη σύγχρονη εποχή και ότι τα αρχαία κείμενα παραμένουν οι ασφαλέστεροι οδηγοί για την ανθρώπινη ευτυχία.
Τι αποκαλύπτει πραγματικά η «Ίσις»;
Μετά την περιήγηση στις σελίδες του έργου, αναδύονται ορισμένες κεντρικές αποκαλύψεις:
- Ύπαρξη μιας παγκόσμιας «Θρησκείας‑Σοφίας». Πίσω από κάθε θρησκεία, φιλοσοφία ή επιστήμη υπάρχει ένα κοινό σύστημα διδασκαλιών – το Ερμητικό δόγμα – το οποίο διατηρήθηκε από μυημένους δασκάλους και διαχεόταν στην ανθρωπότητα ανά περιόδους. Οι αρχαίοι σοφοί γνώριζαν επιστήμες και τέχνες που έχουν χαθεί· γι’ αυτό και η πρόοδος της σύγχρονης επιστήμης είναι κατά την ίδια συχνά επανανακάλυψη.
- Πνευματικός άνθρωπος και κύκλοι εξέλιξης. Ο άνθρωπος δεν είναι απλό βιολογικό ον· προϋπάρχει σε αιθέριο σώμα, υποβάλλεται σε κύκλους κάρμα και μετενσάρκωσης και εξελίσσεται ταυτόχρονα σε φυσικό, διανοητικό και πνευματικό επίπεδο. Αυτοί οι κύκλοι εξηγούν γιατί υπάρχουν ανεπτυγμένοι πολιτισμοί δίπλα σε πρωτόγονες φυλές και γιατί οι κοινωνίες ανέρχονται και πέφτουν.
- Τριπλή φύση της φύσης και του ανθρώπου. Η φύση έχει ορατή και αόρατη όψη και υπερβατικό πνεύμα· ο άνθρωπος διαθέτει φυσικό σώμα, αστρικό σώμα και πνευματικό εαυτό. Η ένωση με το πνεύμα είναι ο σκοπός της εξέλιξης και οδηγεί στην αληθινή αθανασία.
- Η μαγεία ως επιστήμη και τέχνη. Μαγεία σημαίνει γνώση και εφαρμογή των αιώνιων νόμων. Όταν εφαρμόζεται σύμφωνα με τους νόμους του κάρμα και με ανιδιοτέλεια γίνεται σοφία· όταν χρησιμοποιείται για εγωιστικούς σκοπούς γίνεται «μαύρη» μαγεία και οδηγεί στην αποσύνθεση. Ακόμη κι ένας εσωτεριστής, λοιπόν, έχει τον δικό του ηθικό κώδικα.
- Διάκριση μέντιουμ – αδεπτία. Ο μέντιουμ είναι παθητικό κανάλι και κινδυνεύει να γίνει όργανο κατώτερων δυνάμεων, ενώ ο αδεπτής κατακτά συνειδητά τις δυνάμεις της φύσης μέσω αυτοπειθαρχίας, ηθικής καθαρότητας και γνώσης. Αν ήμασταν σε εποχή τηλεοπτικών show, η Μπλαβάτσκυ πιθανώς θα έλεγε «όχι άλλα μεντιουμ, φέρτε μου έναν αληθινό μάγο».
- Ανάγκη συμφιλίωσης επιστήμης και θρησκείας. Το έργο καλεί σε μια νέα σύνθεση, όπου οι αρχές της εσωτερικής φιλοσοφίας προσφέρουν το κλειδί για να κατανοηθούν οι αποκαλύψεις της θρησκείας και τα δεδομένα της επιστήμης. Η υλιστική επιστήμη και οι δογματικές θρησκείες, κατά τη Μπλαβάτσκυ, ανταγωνίζονται την ίδια αλήθεια – αυτήν που οι αρχαίοι γνώριζαν.
- Στόχος: πνευματική ελευθερία. Η συγγραφέας κηρύσσει ελευθερία από κάθε τυραννία, είτε αυτή προέρχεται από τη θεολογία είτε από την επιστήμη. Θέλει να αποκαλύψει τους μηχανισμούς που κρατούν τους ανθρώπους δέσμιους της άγνοιας και να υπενθυμίσει ότι η αλήθεια βρίσκεται πέρα από ανθρωποκατασκευασμένα συστήματα.
Κληρονομιά και κριτική
Η «Ίσις Αποκεκαλυμμένη» θεωρείται από πολλούς μελετητές κομβικό έργο στην ιστορία του δυτικού εσωτερισμού. Ο Γκούντρικ‑Κλαρκ, ο Κάμπελ και άλλοι σημειώνουν ότι το βιβλίο συγκεντρώνει θέματα όπως η Περιώνια Φιλοσοφία, η νεοπλατωνική κοσμολογία της εκπόρευσης, η ιδέα των Αδεπτώ*ν και η εσωτερική χριστιανοσύνη, τα οποία επαναδιατυπώνει υπό το φως της σύγχρονης επιστήμης και της μη δυτικής γνώσης. Η Μπλαβάτσκυ αντλεί, συγκρίνει και σχολιάζει ελεύθερα φιλολογικές και επιστημονικές πηγές, δημιουργώντας ένα υβρίδιο εσωτερισμού, συγκριτικής θρησκειολογίας και εναλλακτικής επιστήμης.
Ωστόσο, το έργο δεν έμεινε χωρίς επικριτές. Ιστορικοί όπως ο Γκρίτζε και ο Έβανς το θεωρούν ψευδοϊστορία και υποστηρίζουν ότι μεγάλο μέρος του αποτελείται από αντιγραφές ή λογοκλοπές άλλων πηγών. Ακόμη και φίλοι της συγγραφέως, όπως ο Όλκοτ, αναγνωρίζουν ότι η εργασία της έχει ελλείψεις ύφους, καθώς αποτελεί συρραφή άρθρων χωρίς ενιαία αφήγηση. Παρά τις αδυναμίες, ακόμη και οι επικριτές παραδέχονται ότι η δύναμη του βιβλίου βρίσκεται στις πρωτότυπες διασυνδέσεις που δημιουργεί και στην πρόκληση προς το κατεστημένο παρά στην αυθεντικότητα των επιμέρους στοιχείων.
Από θεοσοφική σκοπιά, η «Ίσις» θεωρείται αποκαλυπτικό έργο που υπαγορεύτηκε από τους Διδασκάλους της Σοφίας. Η ίδια η Μπλαβάτσκυ αντιμετώπιζε το κείμενο ως παράκληση για αναγνώριση της Θρησκείας‑Σοφίας και όχι ως αυθαίρετη αποκάλυψη. Το βιβλίο έκανε πολλούς να δουν με άλλο μάτι τόσο τον πνευματισμό όσο και την υλιστική επιστήμη και ενέπνευσε μια ολόκληρη γενιά αναζητητών να εξερευνήσουν τα βάθη της ανατολικής φιλοσοφίας και της δυτικής μυσταγωγίας.
Συμπέρασμα
Η «Ίσις Αποκεκαλυμμένη» παραμένει ένα παράξενο και πολυεπίπεδο μνημείο. Για άλλους είναι απλώς μια συρραφή μαρτυριών και θεωριών, γεμάτη αντιγραφές και ελλείψεις. Για τους θεοσοφιστές και τους εσωτεριστές αποτελεί ένα κρυμμένο κλειδί που οδηγεί στο κέντρο της ανθρώπινης ψυχής. Όποια στάση κι αν κρατήσει κανείς, δεν μπορεί να αρνηθεί ότι η Μπλαβάτσκυ τόλμησε να προτάξει μια ριζοσπαστική σύνθεση: να ενώσει την επιστήμη με τη θρησκεία, να αποκαταστήσει την τιμή των αρχαίων σοφιών και να υπενθυμίσει ότι ο άνθρωπος έχει μέσα του μια σταγόνα από το άπειρο.
Τελικά, όπως γράφει, «η αλήθεια είναι η μόνη υπέρτατη αρχή» και το κάλεσμα της για πνευματική ελευθερία παραμένει επίκαιρο. Η ανάγνωση της «Ίσιδος» δεν είναι εύκολη· απαιτεί υπομονή, κρίση και διάθεση να ταξιδέψεις ανάμεσα σε επιγραφή, μύθο και επιστήμη. Όσοι την ακολουθήσουν με ανοιχτό πνεύμα ίσως βρουν όχι μόνο αρχαίες αλήθειες αλλά και ένα καθρέφτισμα των δικών τους εσωτερικών αναζητήσεων.
Ο τρόπος των συλλήψεων από την αρχαιότητα έως σήμερα – Stars Land